De oorlog tegen Oekraïne is inmiddels meer dan een maand oud en heeft recentelijk een shockerend dieptepunt bereikt met de vondst van geëxecuteerde burgers in Boetsja, een voorstad van Kyiv waar even daarvoor elementen van het Russische 35e gecombineerde leger weggetrokken waren. Het zal niet de eerste keer zijn dat er lichamen van geëxecuteerde burgers gevonden gaan worden, maar de eerste keer geeft wel de grootste schok. De Poetinse invasie, achteloosheid jegens burgers en nu deze vondst hebben veel burgers en politici in het Westen tot in het diepste geschokt, met als gevolg veel emotioneel gedreven uitingen, redenaties en acties. Zowel de verontwaardiging jegens Poetin, als de solidariteit met de Oekraïners is groot, en terecht.
Toch ben ik bang dat we na bijna twee maanden oorlog het toppunt van Westerse solidariteit aan het bereiken zijn. Een van de meest verschrikkelijke en tegelijkertijd natuurlijke processen in tijden van langdurige crisis of oorlog is dat hoe verder je ervan af staat, hoe eerder je over de schok heen bent, hoe minder je je opnieuw laat shockeren en hoe sneller je dus je normale leven weer oppakt. In veel gevallen krijgen (of geven we) deze verschrikkingen vooral nog aandacht als er iets abnormaal ernstigs gebeurt of er een nieuwe grens overschreden lijkt te worden. Een van de beste voorbeelden in Nederland is het verloop van de covidcrisis, waar de eerste golf een hevige schok genereerde en er veel solidariteit was voor de mensen in de zorg. Bij de daaropvolgende golven was dit echter beduidend minder, terwijl de situatie in de zorg niet heel veel beter was geworden. Dit is op zich een heel logisch proces, mensen zijn namelijk niet gemaakt om in permanente schok en stress te zitten, hebben maar een beperkte hoeveelheid aandacht te verdelen en zullen de neiging hebben om uiteindelijk elke situatie te normaliseren. Wat normalisatie eigenlijk doet is het accepteren en inbedden van een crisis in ons leven; we blijven aandacht houden voor de crisis, maar proberen tegelijkertijd weer door te gaan met het normale leven.
Dit natuurlijke en logische proces kan echter ook doorslaan; dan wordt een crisis niet geaccepteerd en ingebed, maar eigenlijk voornamelijk genegeerd. Dit gebeurt helaas maar al te vaak: de scheve schaats van Wopke Hoekstra had een grotere invloed op de verkiezingscampagne van 2021 dan het toeslagenschandaal waar het kabinet om gevallen was, de aandacht voor Afghanistan is ondanks de grote schok van de Val van Kaboel en de heftige beelden uit het land sterk afgenomen, en nog geen vijf weken na de start van de grootste oorlog in Europa sinds de Tweede Wereldoorlog ging het zelfs in de Nederlandse media dagenlang buitensporig over De Klap van Will Smith bij de Oscars. Al deze crises zijn op dit moment nog gaande, maar de aandacht ervoor is te ver weggezakt of te snel aan het wegzakken. Dit doorslaan van de normalisatie begint te neigen naar de grote valkuil van elk omgaan met crisis of oorlog: apathie.
Genormaliseerde Apathie
Apathie in deze maatschappelijke context is een beetje lastig te vatten. Zo is het moeilijk vast te stellen waar de grens ligt tussen een “normale” normalisatie en een apathische. Het zal een combinatie zijn tussen de ernst van de crisis, nabijheid tot de crisis en hoeveel effect men kan hebben in het mitigeren ervan. Ook kun je kijken naar verschillende niveaus. Een individu heeft minder aandacht, tijd en energie dan een groep, de media of de overheid. Dat betekent niet alleen dat het individu minder apathie aan te rekenen is, maar ook dat er des te meer verantwoordelijkheid ligt bij media of overheid om er aandacht aan te (blijven) geven. Verder is de oorzaak van apathie ook niet altijd een kwestie van te weinig aandacht; soms wordt men zo geschokt van de continue heftige gebeurtenissen dat men er moe van wordt of zichzelf in bescherming moet nemen: “te erg om over na te denken”. Enerzijds mogelijk een gezonde keuze om te maken, maar dus wel met als gevolg toegenomen apathie. Goed omgaan met hoe je een crisis volgt is dus ook belangrijk.
Dat “apathisering” een te verwachten proces is betekent echter niet dat het zomaar geaccepteerd moet worden. Aandacht voor een crisis of oorlog heeft namelijk belangrijke invloeden die het lijden kunnen verkorten. Zo kan het een samenleving ertoe bewegen om hulp te sturen en de politiek onder druk te zetten om actie te ondernemen. We hebben de enorme steun voor Oekraïne in de vorm van vluchtelingenopvang, economische sancties en wapenleveranties allemaal gezien. Ook is er nu nog relatief veel steun voor sancties die onszelf veel pijn (zouden) doen, zoals het stoppen met afnemen van olie en gas van Poetin, en de toenemende zwaarte van de wapenleveranties. Verder zijn er zelfs oproepen tot actieve militaire steun zoals een no-fly zone of een vredesmissie, iets wat mogelijk zelfs uitgevoerd zou zijn als er geen kernwapens in het spel waren geweest. Al deze zaken zijn mogelijk door de aandacht die het Westen (zowel individu en samenleving, als journalisten en politici) heeft voor het leed van Oekraïners. Toenemende apathie is daarom een van de grootste gevaren voor het Oekraïense volk, want hoe zou de voortzetting van de oorlog eruitzien als die aandacht en solidariteit wegvalt?
Dit is meer dan een hypothetische vraag, want helaas hebben we een voorbeeld van wat vrijwel totale internationale apathie voor een oorlog anno 2022 zich manifesteert en welke gruwelijke gevolgen dit heeft:
De Vijfde Ruiter van de Apocalyps
Probeert u de volgende vraag even voor uzelf te beantwoorden: wat is in april 2022 een van de grootste oorlogen ter wereld, heeft tot nu toe een geschatte half miljoen levens gekost, kent gruwelijke mensenrechtenschendingen en etnische zuiveringen met groepsverkrachtingen, verbrandingen en gebonden executies, zorgt voor een hongersnood waar miljoenen mensen onder lijden door een bewuste blokkade van humanitaire voedselhulp, is eigenlijk gewoon hel op aarde, en kan elk moment met veel geweld weer oplaaien?
Mocht u het antwoord weten, dan mag u zichzelf bijzonder geïnformeerd noemen. Het antwoord is de oorlog in Ethiopië tegen Tigray, en niet veel mensen weten dit.
Deze oorlog heeft sinds november 2020 vooral op hoogtepunten van het conflict het nieuws gehaald, maar na de sensatie verdween het snel weer van de voorpagina, middenpagina en achterpagina, terwijl de hongersnood gewoon doorzette dankzij de Ethiopische blokkade van voedselhulp. Inmiddels wordt er elke maand een artikeltje aan gewijd wat niemand leest en die geen enkele reuring veroorzaakt, en daarmee hebben journalisten relatief gezien nog de meeste aandacht aan deze oorlog besteed. Bij andere delen van de Nederlandse maatschappij is er eigenlijk geen verontwaardiging geweest, het publieke debat heeft het veelal ter kennisgeving aangenomen en burgers noch politici hebben opgeroepen tot sancties, vredesmissies of no-fly zones. Ik heb politiek actieve bovengemiddeld geïnformeerde personen op de meest basale feiten van dit conflict een gênant gebrek aan kennis zien etaleren, en hoewel de werkelijk gruwelijke video vorige maand van Ethiopische soldaten die ongewapende Tigreëers levend verbranden een nieuw op beeld vastgelegd schokkend dieptepunt was én een aantal Nederlandse media gehaald heeft, betwijfel ik of veel mensen er echt kennis van genomen hebben en heb ik geen geschokte politici gezien die Kamervragen gingen stellen.
Dit is hoe apathie eruitziet. De oorlog in Tigray is een van de bloedigste oorlogen ter wereld in decennia, en de doorsnee Nederlander weet er amper wat van en kan er niet echt warm of koud van worden. Toch heeft de NOS wel de tijd en het geld om verspreid over vier dagen 10 artikelen aan De Klap van Will Smith te wijden, terwijl ze over Tigray in de eerste drie maanden van 2022 niet verder kwamen dan zeven. Poetin is persona non grata in het Westen, velen zien hem op het moment het liefst als oorlogsmisdadiger berecht worden en Biden noemt hem een slager; de Ethiopische minister-president Abiy Ahmed (voornaamste agressor en blokkade-mastermind) daarentegen werd na 15 maanden oorlog en miljoenen mensen uithongeren door twee Europese breedbekkikkers warm begroet op een EU-top afgelopen februari. Veel verschrikkingen die we de afgelopen twee maanden in Oekraïne hebben gezien en waar heel het Westen woedend op gereageerd heeft, hebben we de afgelopen 16 maanden ook allang in Tigray gezien, en daar komt de blokkade van voedsel en medicijnen nog bij. Biden heeft de oorlog op Oekraïne recent een genocide genoemd, maar twijfelt blijkbaar al meer dan een jaar om hetzelfde te zeggen over de oorlog tegen Tigray. Het verschil in aandacht is regelrecht schokkend.
Apathie als Wapen
De horror van apathie houdt echter niet op bij het simpele bestaan van het proces; apathie kan namelijk ook als wapen gebruikt worden. Abiy Ahmed doet dit al sinds de start van de oorlog. Eerst gebruikte hij de aandacht voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2020 om de troepenopbouw aan de grens met Tigray te verhullen, vervolgens zorgde hij ervoor dat de stroom en (tele)communicatie in Tigray afgekapt werd zodat er zo min mogelijk schrijnende beelden in de Westerse media zou komen (Tigreëers hadden geen opgeladen telefoons om foto’s en video’s te maken, en als ze die al hadden konden ze die vervolgens niet delen met de wereld), en toen de Tigrese strijdkrachten in zomer 2021 in een paar weken enorme winsten behaalden in een tegenoffensief en zijn leger uit elkaar sloegen, kondigde hij terwijl hij nog grote delen van Tigray bezette en Tigray geen onafhankelijke corridor had voor humanitaire hulp snel een “wapenstilstand” af om zo zijn zeer precaire militaire situatie te verhullen en zijn legers te kunnen hergroeperen. Het Westen liet zich een loer draaien en reageerde verheugd op dit goede nieuws (want “staakt-het-vuren = goed”), waarna ze druk begonnen te zetten op de Tigrese regering om de wapenstilstand te accepteren (en hun hongerige bevolking dus aan de genade van de Ethiopische agressor over te laten, wat ze geweigerd hebben).
Ik vermoed dat we de apathie ten aanzien van Tigray moeten zien als een soort waas die voor de ogen van de internationale gemeenschap hangt, die bij heftig nieuws even doorbroken wordt en leidt tot een kort moment van aandacht. Abiy reageert hier vervolgens op door bijvoorbeeld de blokkade heel even te verlichten, zodat het lijkt alsof het conflict de vreedzame kant op gaat en de internationale gemeenschap de apathische sluier weer kan laten hangen. Al deze zaken verlengen de ellende, want internationale actie blijft uit. See no evil, hear no evil.
Niet alleen Abiy weet de apathie te bespelen als een diplomatiek instrument, we zien het bij meer autoritaire leiders. Ook Poetin heeft meerdere keren handig gebruik gemaakt van deze truc: zorg ervoor dat wat je doet buiten de aandacht van de Westerse burger blijft, dan kom je ermee weg. Een uitstekend voorbeeld hiervan is de invasie van de Krim in 2014, waar experts de significantie van inzagen en opriepen tot actie, maar waar politici en burgers na de eerste schok snel interesse verloren. In veel West-Europese landen volgden geen grote wijzigingen in beleid ten aanzien van Rusland, met als gênante koploper Duitsland, dat ondanks Merkels kennis van Poetins ambities en agressie toch besloot om de kernenergiestop door te zetten en voor de energietransitie extra afhankelijk te worden van Russisch gas.
Gezien we nog in de eerste fase van de Oekraïne-oorlog zitten, kunnen we het ons nu wellicht niet goed voorstellen, maar op termijn gaat Poetin mogelijkheden krijgen om enige apathie aan onze kant te misbruiken. Het is soms zelfs subtieler dan je verwacht, bijvoorbeeld met de sporadische oproepen tot een staakt-het-vuren afgelopen weken bij bepaalde politici. Veel mensen hebben niet door dat een staakt-het-vuren meer is dan “stoppen met vechten” en het juist een bijzonder belangrijk militair instrument is. Als agressor kun je bij een staakt-het-vuren namelijk de veroverde gebieden consolideren en de logistiek op orde brengen voor het volgende offensief, terwijl de verdedigende partij toe moet kijken hoe hun land bezet wordt. Doorgaans wil alleen de op dat moment verliezende partij een staakt-het-vuren; het is immers een uitgelezen kans om te hergroeperen als je aan de verliezende hand bent.
De reden voor zo’n oproep vanuit het Westen ligt veelal in het idee dat de hoogste prioriteit moet liggen bij het voorkomen van zoveel mogelijk doden. Het probleem is dat een staakt-het-vuren dit op korte termijn misschien bereikt, maar soms tegen de prijs van meer doden en leed op de langere termijn. Het Westerse ongemak met doden en de apathie voor de consequenties voor de langere termijn kunnen zo door Poetin gebruikt worden om ons te bewegen Oekraïne onder druk te zetten om het staakt-het-vuren te accepteren, net zoals Abiy Ahmed deed tegen Tigray.
Tigray en Oekraine: Paralleloorlogen
Een kritiek die ik met regelmaat hoor als ik de oorlog tegen Oekraïne vergelijk met de oorlog tegen Tigray is dat deze vergelijking niet opgaat, omdat deze oorlogen heel verschillend zijn. De verschillen tussen deze oorlogen vallen echter wel mee en de overeenkomsten zijn des te opmerkelijker.
In beide oorlogen heb je een (relatief) autonome regio met een sterke eigen identiteit die een existentiële strijd voert voor het voortbestaan van het volk en eigen vrijheid. Dit doen ze tegen een imperialistische autocraat die grootse waanideeën heeft over de toekomst van zijn land en daar een haast religieuze missie in ziet. Beide oorlogen zagen voor het uitbreken van de oorlog een grote troepenopbouw aan de grenzen die door veel Westerse diplomaten weggewuifd werden onder het mom van “niet zo alarmistisch zijn, het zal allemaal wel meevallen”. Beide oorlogen werden een “operatie” genoemd die (zogenaamd) tot doel had de “nazistische”/”terroristische” regering/”junta” van de aangevallen staat met geweld af te zetten, maar mondde uit in een oorlog tegen de gehele bevolking omdat beide regeringen een belangrijke mate van democratische legitimiteit bezaten. Beide oorlogen kennen een sterk etnisch aspect, zien grootschalige plunderingen en genocidale (oorlogs)misdaden, en hebben partijen die niet sterk genoeg zijn om de ander overtuigend te verslaan. Ten slotte lijken beide oorlogen heel lastig diplomatiek op te lossen, omdat het voor zowel de verdedigende als aanvallende partij een existentiële kwestie is: de verdedigende partij strijdt voor vrijheid en het voortbestaan als volk, de aanvallende partij strijdt door het uitblijven van een snelle winst inmiddels voor het voortbestaan van zijn politieke binnenlandse machtspositie (en daarmee mogelijk zijn leven).
Natuurlijk zijn er ook verschillen, zoals de lengte van de oorlog, de iets andere internationale rechtspositie van Tigray en het ontbreken van een humanitaire blokkade van Oekraïne, maar die vallen eigenlijk een beetje in het niet bij de overeenkomsten op een aantal zeer fundamentele basisaspecten. Daarnaast zijn deze verschillen niet een reden om volledig zeker te zijn dat de apathie bij Tigray niet ook mogelijk is in Oekraïne, want als 500.000 doden en miljoenen in een man made hongersnood al zo weinig aandacht genereert, dan is de bovengrens van hoeveel apathie mogelijk is hoog.
Toch zijn er een aantal grote verschillen die laten zien dat hoewel een dusdanig niveau aan apathie dus mogelijk is, de kans dat het Westen ooit zo apathisch naar Oekraïne zal kijken als het naar Tigray doet gelukkig niet heel groot is. Ik noem er vijf waarin Oekraïne verschilt: brede communicatiemogelijkheden naar de buitenwereld (dus we blijven makkelijker betrokken); door de geografische en historische ligging in Europa ervaren veel mensen het als hun buren; onderdeel van een machtsstrijd tussen grootmachten en is een spil die bepaalt welke kant de mogelijke internationale systeemverandering gaat vallen; veel mensen hebben de afgelopen maanden een grote emotionele investering gedaan (waardoor hun hart weer sneller betrokken zal voelen en een eventuele apathie-sluier dus makkelijker omhoog gelicht kan worden); en dankzij de lange grenzen met de EU is er relatief makkelijke toegang tot humanitaire en militaire hulp.
Afsluitend
Ik denk dus niet dat de apathie voor de oorlog in Oekraïne ooit zo ver zal gaan als hoever we het in Tigray hebben laten komen, maar ik denk wel dat we steeds meer in een fase van de oorlog komen (zeker als er geen nieuwe grenzen overschreden worden en de strijd stabiliseert) waar apathie een groter risico wordt en daarmee de bereidheid van Westerlingen om ten koste van zichzelf Oekraïne te blijven steunen af kan gaan nemen, evenals het voortzetten van wapenleveranties en het belang van investeren in de eigen krijgsmachten. Dat is iets wat we niet alleen bij onszelf maar ook maatschappelijk goed in de gaten moeten blijven houden, en aangezien experts zeggen dat het mogelijk is dat deze oorlog nog jaren duurt is dat een opdracht van de lange adem.
Laat het Westen met de oorlog tegen Oekraïne niet doen wat het met zoveel andere conflicten en crises zoals Tigray wel deed, en laat het versteende Westerse hart ook voor al die andere crises kloppen, want apathie is de dood voor velen.
De Leekman 